Nümismat Doğan anlattı: TCMB paraların üzerindeki figürlere nasıl karar veriyor?

Banknotlar sadece birer ödeme aracı değil, bir ülkenin tarihini, kültürel değerlerini ve ekonomi-politikalarını yansıtan güçlü semboller. ABD’de George Washington’dan Hindistan’da Mahatma Gandhi’ye, Türkiye’de Atatürk’ten Güney Afrika’da Nelson Mandela’ya kadar pek çok figür, banknot tasarımlarında yer alıyor. Ancak bazı ülkeler kişisel figürler yerine mimari ve kültürel temalar tercih ediyor.

Nümismat ve yazar Necati Doğan, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın (TCMB) kağıt paraların üzerinde yer alacak kişi ya da figürlere nasıl karar verdiğini ve bu tasarımların turizme sağladığı katkıları CNBC-e’ye anlattı.

‘200 TL, Cumhuriyet tarihinde tertip rekoru kırdı’

Cumhuriyet tarihi boyunca kağıt paralarda kullanılan ‘tertip’ kavramını açıklayan Necati Doğan, günümüzde piyasada kullanılan 200 TL’nin sekizinci tertibi gördüğünü söyledi. Daha önce 1960’lı yıllarda yedinci tertibi gören 50 TL’nin rekorunun, şu anda 200 TL tarafından aşıldığına dikkat çeken Doğan, “İlk defa Cumhuriyet tarihi boyunca 200 TL sekizinci tertibi gördü. 1960’lı yıllarda bir tane 50 TL vardı, yedinci tertibi görmüştü. Rekor ondaydı ama şu anda cebimizde kullandığımız piyasada kullandığımız 200 TL’nin sekizinci tertibini gördük.” ifadelerini kullandı.

‘Paralarımız 1958’e kadar yurtdışında basıldı’

Nümismat Doğan, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk banknotlarının İngiltere'deki Thomas De La Rue matbaasında basıldığını ve dönemin en büyük parası olan 1000 TL’nin, günümüzün bin Cumhuriyet altınına eş değer olduğunu belirtti. Doğan, 1958 yılına kadar tüm paraların yurtdışında basıldığını, bu tarihten sonra ise Merkez Bankası’nın Banknot Matbaası’nda üretildiğini söyledi:

"İlk defa paralarımız 1927 yılında Atatürk döneminde tedavül etti. 7 banknottan oluşuyordu. 1 TL, 5 TL 10 TL, 50 TL, 100 TL, 500 TL ve 1000 TL’lik banknot. 1000 TL o dönemde çok büyük bir para, neredeyse şimdiki 1000 tane Cumhuriyet altınına eş değerde. O zaman bu paralar bizim Banknot Matbaası’nda basılmıyordu, İngiltere'de Thomas De La Rue matbaasında basıldı. Sonra bazı paralarımız Almanya'da, bazı paralarımız da Amerika'da basıldı. Bizim paramız ilk defa 1958 yılında Banknot Matbaası’nda basıldı. 1927’den 1958’e kadar bütün paralarımız hep yurtdışında basıldı. 1958’den bu tarafa da Merkez Bankası'nın Banknot Matbaası bölümünde basılıyor. O para çıktığında halkın cebine yansımıyor. Yani bu para genellikle bankalar arası ve uluslararası ticaretlerde kullanılıyor. Ama muazzam derecede büyük bir para. Günümüze kadar, Atatürk'ün vefatından sonra hariç İnönü ikinci cumhurbaşkanı, bir iki emisyon para bastırıyor. Emisyon ondan sonra 1950’li yıllarda Demokrat Parti’yle birlikte İnönü resimleri kaldırılıyor ve tekrar bir kanun çıkıyor. Atatürk'ün resmi yer alıyor. Bence doğru olan da buydu. 1927 yılından beri ilk kez parayla karşılaşıyoruz. Günümüze kadar Atatürk'ün bence resminin olması lazım. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti'nin banisi, kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün portresi ön tarafta yer almalı. Ama arka yüzünde de dediğimiz gibi o ülkenin sosyoekonomisini ilgilendiren, tarihi turistik yerleri olabilir, bilim adamları olabilir.”

‘Merkez Bankası banknotları bir yıl süren inceleme ile tasarlıyor’

Türkiye’deki banknotların tasarım sürecini anlatan Necati Doğan, Merkez Bankası’ndaki heyetin bir yıl boyunca tasarım süreci üzerinde çalıştığını belirterek, “Ekonomik olarak yansıtmaz ama tarihi kültürel açıdan yansıtabilir. Merkez Bankası’nın 12-13 kişiden oluşan bir heyetleri var. Onlar bir yıl boyunca tasarım yapıyorlar. Ülkenin çeşitli yerlerini, bilim adamlarını, önemli tarihi, turistik yerlerini keşfediyorlar. Ondan sonra onun çizimine başlıyorlar ama mesela her çizdiklerini de kabul etmiyorlar. Böyle 3-4 tane ayrı ayrı şey çizdikten sonra karar veriyorlar” ifadelerini kullandı.

‘Atatürk bir tasarımda askeri üniformalı portresini görünce kabul etmedi’

Doğan, Atatürk’ün askeri üniformalı portresinin bir banknota eklenmesini, “Artık ben üniformayı çıkardım, sivilim” diyerek reddettiğini ve 1927’den bu yana hiçbir banknotta askeri portresinin yer almadığını söyledi:

“Atatürk döneminde Atatürk'ün askeri üniformalı portresini koyuyorlar. Atatürk kabul etmiyor. ‘Artık ben üniformayı çıkardım,sivilim, bir devlet adamıyım’ diyerek onu koydurmuyor. Dikkat ederseniz ilk paralarımız 1927 yılından bu tarafa hiçbir kağıt banknotun üzerinde Atatürk'ün askeri kıyafeti yoktur, hepsi sivildir. İkinci Abdülhamid'in torunu Fatma Aliye Hanım şu andaki kullandığımız 9. emisyon dediğimiz 50 liraların arkasında var zaten.”

'Kağıt paralara toplumun tamamını ilgilendirecek konular basılmalı, siyasi figürler hatıra parası olabilir’

Necati Doğan, hatıra paralarının toplumu bütünleştiren ve tarihsel değer taşıyan figürlere yer vermesi gerektiğinin altını çizdi. Doğan, siyasi figürlerden çok, toplumsal hafızada yer etmiş bilim insanları, sanatçılar ve tarihi eserlerin tercih edilmesi gerektiğine dikkat çekerek, diğer tercihlerin de hatıra parası olarak basılması gerektiğine vurgu yaptı: "Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü. altın ya da gümüş para basıyor, mesela padişahlar serisi... Bu bahsettiğimiz şeylerin anca hatıra olarak basılması lazım. Yani kağıt paralara toplumun bir kısmını değil de toplumun tamamını ilgilendirecek konuların basılması gerekiyor. Siyasi yönünden ziyade toplumsal yönü burada öne çıkıyor. Darphane zaten hem altın, gümüş, bakır, bronz nikel, alüminyum gibi farklı metallerle birçok para basıyor. Bu bastıkları paralar üzerinde önemli kişiler, şahsiyetler var. Tarihi turistik alanlarımız var. Zaten anı parası dediğimiz hatıra para, yurtdışına da satılıyor.”

‘Aziz Sancar’ın konması lazım’

“Günümüzde bilim adamlarının konması gerekiyor” diye konuşan Doğan, “Nobel'de kimya ödülü almış Aziz Sancar’ın da konması lazım. Herhangi bir paranın üstüne olabilir. Tarihi köprülerimiz, saat kulüplerimiz var. Mesela hiç saat kulesi istenmemiş. Örneğin Dolmabahçe, Bursa ve Çorum saat kuleleri var” ifadelerini kullandı. Doğan, şöyle devam etti: “Zamanında ülkemizi ilgilendirecek olan hem ekonomik olarak hem tarım alanıyla ilgili resmedilen paralar var. Örneğin 1940’lı yıllarda İsmet İnönü'nün bir parasının arkasında üzüm salkımı tutan bir kız var, Ege Bölgesi’nde tarımı yansıtıyor. Yine 1960’lı yıllarda 5. emisyon grubundan diye naklettiğimiz bir 5 TL var. Onun arkasında da 3 tane fındık toplayan kız var.”

Paraların üzerindeki resimler turizmi canlandırıyor

Doğan, Efes Antik Tiyatrosu gibi tarihi yerlerin, turistlerde merak uyandırarak Türkiye’ye seyahat etmeye teşvik ettiğini belirtti. Doğan, tasarımların kültürel mirası ve tarihi değerleri yansıtarak Türkiye’nin turizm potansiyelini artırabileceğine dikkat çekti:

“Ülkemize gelen turistler bizim paramızı kullanıyor. Arkasına bakarak ‘Ne var?’ diye merak ediyor. Yani turizm açısından da önemli bir mesele. Avrupa para fuarlarına bizim paralarımız gidiyor. Oradaki yabancı koleksiyoncular alıyor, inceliyor. Mesela bir paranın arkasındaki Efes Antik Tiyatrosu’nu gören turist merak ediyor ve Türkiye'ye gezmeye geliyor. Bir paranın arkasındaki figür insanlara neler yaptırabiliyor.”

‘Suriye’de üzerinde Esad’ın olduğu paralar enflasyona yenik düştüğü için 50 yıl geçse de değer kazanmayacak’

Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad'ın ülkeyi terk etmesinin ardından kendisine Suriye Lirası ile ilgili çok soru geldiğini söyleyen Doğan, " O paraları toplamaya gerek yok, enflasyona yenik düştüğü için çok sayıda basılmış. Bizde az olan şey nadirdir" ifadelerini kullandı:

"Şimdi Esad gitti. Suriye parasının üzerinde de Esad'ın fotoğrafı vardı. ‘Bu paralar kıymete binecekse toplayalım mı?’ diye son zamanlarda bana çok soruyorlar. Benim uzmanlık alanım Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi. Ama istediğiniz kadar toplayın, o paralar para etmeyecek. Çünkü enflasyona yenik düştüğü için o kadar çok basılmış ki balyalarla var. Hatta yüzlük destesini 250-300 liraya satıyorlar. Yani 50 yıl geçse de bu para değer kazanmayacak. Esad, Rusya’ya gidince, ‘Artık böyle bir para tarihte olmayacak. Biz bunları toplayalım mı?’ dediler. Büyük yatırımlar yapmak isteyenler vardı. ‘Hayır toplamayın’ dedim. Çünkü az olan şey bizde nadirdir.”

Banknotların ülkeler için taşıdığı mesajlar

Türk Lirası

Türk Lirası’nda Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet’in kurucusu ve modernleşmenin simgesi olarak yer alır.

5 TL: Ordinaryüs Profesör Doktor Aydın Sayılı – Bilim tarihçisi ve Harvard Üniversitesi'nde bilim tarihi doktorası yapan ilk kişi.

10 TL: Profesör Doktor Cahit Arf – Ünlü Türk matematikçi, "Arf Teoremi" ve "Arf Halkaları" ile tanınır.

20 TL: Mimar Kemaleddin Bey – Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemi mimarı, birçok önemli eserin tasarımcısı.

50 TL: Fatma Aliye Hanım – İlk Türk kadın romancı ve kadın hakları savunucusu.

100 TL: Buhurizade Mustafa Itrî – Klasik Türk müziğinin önde gelen bestecisi.

200 TL: Yunus Emre – Türk tasavvuf edebiyatının önemli şairi.

ABD doları

Amerikan doları üzerindeki figürler, ülkenin bağımsızlık ve demokrasi değerlerini yansıtır.

Öte yandan ABD, 1934 yılında 100.000 dolarlık banknot basmıştır. Bu banknotlar, yalnızca Federal Rezerv şubeleri arasında muhasebe aracı olarak kullanılmış olup, bireylerin sahip olması yasaktır.

1 dolar: George Washington – ABD’nin ilk başkanı.

5 dolar: Abraham Lincoln – Köleliği kaldıran başkan.

100 dolar: Benjamin Franklin – ABD'nin kurucularından biri olarak gösterilen politikacı ve yazar

Euro Bölgesi: Hayali mimari yapılar tasarlandı, 500 euroluk banknot kaldırıldı

Avrupa Merkez Bankası (ECB), 12 Şubat 1996'da başlayan tasarım sürecinde euro banknotlarında gerçek yapıların kullanılmamasına karar verdi. Tüm Euro Bölgesi ülkelerini kapsayıcı bir tasarım sunmak için alınan karar nedeniyle euro banknotları, Avrupa'nın tarihi ve kültürel mirasını temsil eden hayali mimari unsurlarla tasarlanmıştır.

5 euro: Antik dönem (kemer ve sütunlar)

10 euro: Romanesk mimari

20 euro: Gotik mimari

50 euro: Rönesans mimarisi

100 euro: Barok ve Rokoko mimarisi

200 euro: Sanayi Devrimi’ni simgeleyen demir köprüler

Euro Bölgesi’nde 500 Euro banknot, 2016 yılında alınan bir kararla tedavülden kaldırılmıştı. Bu karar, yüksek nominal banknotların yasa dışı finansal faaliyetlerde kullanılma riskinin azaltılması amacıyla alındı. Günümüzde 200 Euro, Euro Bölgesi’ndeki en yüksek nominal banknot olarak dolaşımda.

Japonya’da 10.000 Yen

Japonya’da 10.000 Yen banknotu, en yüksek nominal değere sahip olmasına rağmen, günlük yaşamda oldukça yaygın olarak kullanılıyor. Bunun nedeni, Japon para biriminin uluslararası alandaki değeri ve Japonya’da nakit kullanımının hâlâ çok yaygın olmasıdır. 10.000 Yen, yaklaşık 65-70 ABD doları değerindedir.

Hint rupisinde ise bağımsızlık mücadelesini temsil eden Mahatma Gandhi yer alır. Güney Afrika’da Nelson Mandela, barış ve uzlaşmayı temsil ederken, Kanada banknotları sivil haklar lideri Viola Desmond gibi figürlere yer verir.