İran'da halk cumhurbaşkanını seçmek için sandık başına gidiyor: Seçime ilişkin bilinmesi gerekenler

Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin 19 Mayıs'ta helikopter kazasında hayatını kaybetmesinin ardından bir yıl öne alınan cumhurbaşkanlığı seçimleri başladı.

Anayasayı Koruyucular Konseyinin (AKK) değerlendirmeye aldığı 80 aday adayından 74'ünü elemesi sonucu ortaya 1 reformist ve 5 de muhafazakar aday çıktı. Kadınların aday olmasına izin verildi ama AKK hiçbir kadın adayı ön elemeden geçirmedi.

Seçimlerde reformist aday Mesud Pezeşkiyan, muhafazakar adaylar Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf, eski Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Genel Sekreteri Said Celili ve eski İçişleri Bakanı Mustafa Purmuhammedi yarışıyor. Eski Sağlık Bakanı Pezeşkiyan seçime katılmasına izin verilen tek reformist aday oldu. Tahran Belediye Başkanı Ali Rıza Zakani ve Emir Hüseyin Kadızadehaşimi, "muhafazakar kanatta birliği sağlamak için" seçime saatler kala adaylıktan çekildi. Bu hamlenin ardında muhafazakar cephenin yaşadığı bölünmenin olduğu ifade ediliyor.

Reformistlerin adayı Pezeşkiyan anketlerde önde

İranlı Öğrenciler Anket Ajansı (ISPA) tarafından 26 Haziran'da ülke genelinde 3 bin 589 kişiyle yüz yüze gerçekleştirilen kamuoyu yoklamasında, yarışın ilk sırasında yüzde 33,1 ile Pezeşkiyan, ikinci sırasında yüzde 28,8 ile Celili yer alırken diğer muhafazakar aday Muhammed Bakır Kalibaf ise yüzde 19,1 ile üçüncü sırayı aldı.

Anketlere göre, Pezeşkiyan'ın Türk, Kürt ve Beluç vatandaşların yoğun olduğu bölgelerde diğer adaylara göre yüksek oy oranı aldığı görülüyor. Mesud Pezeşkiyan her ne kadar reformistlerin en önde gelen isimlerinden olmasa da reformistler Pezeşkiyan'ı destekleyeceklerini açıkladılar. Bu durum anketlerde seçime katılım oranında bir miktar yükseliş olarak yansıdı.

Seçimlere katılım oranı rejimin meşruiyetini gösterecek

İran’da Cumhurbaşkanının sınırlı bir yetkisi bulunuyor. Dini lider Ayetullah Hamaney ülkenin en önemli figürü olarak biliniyor. Ayrıca özellikle dış politikayı şekillendiren kurumların başında Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi geliyor. Örneğin eski Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ülkede nükleer faaliyetlerin hızlandırılması yasasına karşı çıkıyordu. Ancak AKK’nin desleklediği bu tasarı Cumhurbaşkanı’nın itirazlarına rağmen meclisten geçti.

İran’ın Şii hilali projesini Irak, Filistin, Suriye ve Lübnan’a genişletmesiyle 1990’lardan beri Devrim Muhafızları Ordusu’nun ülke siyasetindeki etkisi de güçleniyor. İranlılar, Anayasayı Koruyucular Konseyinin adayları sebep göstermeden elemesi nedeniyle seçimlere yüksek oranda katılım sağlamıyor. Nitekim eski Cumhurbaşkanları Hasan Ruhani ve Mahmud Ahmedinejad gibi isimler adaylığı açıklamasına rağmen AKK’den onay alamadı.

Tüm bu durumlar düşük bir katılım oranı yaratsa da özellikle 2021 yılındaki Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde katılım oranı bir önceki seçime göre yüzde 24 azalarak yüzde 48’e gerilemişti. Başkent Tahran’da ise her dört kişiden sadece biri sandık başına gitmişti. Bu oran, 1979'daki devrimden sonra cumhurbaşkanlığı seçimlerinin en düşük seviyesi olarak tarihe geçmişti. İran halkının bu tepkisi rejimin meşruiyetinin sorgulanmasına neden olmuştu. En son 1 Mart'ta düzenlenen genel seçimlerde katılım oranı daha da gerilemiş ve ülke genelinde yüzde 41'e düşmüştü.

İran lideri Ali Hamaney, seçime 3 gün kala yaptığı konuşmada seçime katılım oranının öneminin altını çizdi.

İran'daki seçmen sayısının siyasi oluşumlara dağılımına göre, oy oranının artması muhafazakarlardan daha çok reformistlerin işine geliyor.

Ülkede yaklaşık 61 milyon seçmen bulunuyor. Seçime katılımın yüzde 55-60 civarına çıkması durumunda reformist aday Pezeşkiyan'ın şansının arttığı belirtiliyor.

Buna rağmen, önde gelen din adamlarının yanı sıra devlet kurumları seçime katılım çağrısı yapıyor.

Muhafazakarlara yakınlığıyla bilinen AKK'den, gönüllü milis gücü Besiç'e, İran Sağlık Siğortası Kurumu Genel Müdürü'nden, bilek güreşi şampiyonu Merziye Mehdizade'ye kadar aynı çağrı dillendiriliyor.

Katılım anketine sonuçları

İran’da yönetim katılım oranlarını artırmak için seferber olmuş durumda. Yakın zamanda yapılan bir ankete göre katılımcıların yüzde 10,5'u "kararsız" olduğunu belirtirken yüzde 1,7'si "boş oy" kullanacağını, 0,5'i de oy vereceği adayın ismini açıklamak istemediğini söyledi.

Ankete göre, katılımcıların yüzde 46'sı kesinlikle sandığa gideceğini, yüzde 7,9'u büyük olasılıkla katılacağını, yüzde 12,2'si bu konuda henüz karar vermediğini ifade etti.

Ankete katılanlardan yüzde 5,1'i sandığa gitmesinin düşük ihtimal olduğunu ifade ederken yüzde 28,8'i hiç bir şekilde oy kullanmayacağını belirtti.

İranlıların sandığa gitmek için değişime inanması gerekiyor. Yeşil Hareketin güçlü olduğu 2009 yılındaki seçimlerde katılım oranı yüzde 85’i geçmişti. O seçimi muhafazakar aday Mahmud Ahmedinejad kazansa rejim muhalifleri seçim sonuçlarının hileli olduğu gerekçesiyle yoğun protestolara başlamıştı.

Seçim 2. tura kalabilir

Seçime reformist Pezeşkiyan, muhafazakar Celili ve Kalibaf'ın girmesi durumunda anket verilerine göre Pezeşkiyan ve Celili 2. tura kalabilir. 5 Temmuz'da düzenlenecek 2. tur seçim sonucunu, reformistlere yakın sandığa küsen seçmenin katılım oranı belirleyecektir. Eğer bu kesimden sandığa gelme oranında artış olur ise Pezeşkiyan, "sandığa küslük" devam ederse Celili'nin seçimi kazanabileceği değerlendiriliyor.