Lale çılgınlığı balonu nasıl ortaya çıktı?

Ekonomik krizler günümüzde herkesin bildiği ve dünya üzerindeki konumuna göre etkisini hissettiği bir kavram haline gelmiş durumda. 2008 emlak balonu krizi ve 1929 Büyük Buhran bilinen en popüler ekonomik krizler arasında yer alsa da tarihte birçok finansal kriz bulunuyor.

Üzerinde halen tartışmalar olsa da yaklaşık 400 yıl önce yaşanmış olan bir çılgınlık halen her krizde örnek olarak karşımıza çıkıyor. 1637 yılında Hollanda’daki lale çılgınlığı geride finans dünyasına pek de alınmayan birçok ders bırakarak hızlı bir düşüşle sona erdi.

Lale çılgınlığı ya da lale balonu birçok açıdan NFT çılgınlığı ve dotcom kriziyle benzerlik taşıyor. Lale, Avrupa kıtasında doğal olarak yetişmeyen bir çiçek türü. Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman 1554 yılında ilk lale soğanlarını Kutsal Roma İmparatoru Beşinci Charles’a hediye olarak gönderiyor. Sonraki 30 yıl boyunca bu lale soğanları Ausgburg, Antwerp ve Amsterdam gibi Avrupa’nın önemli şehirlerine yayılıyor.

Lalenin Hollanda'ya geliş serüveni

1500’lü yılların ikinci yarısından itibaren Altın Çağı’nı yaşamaya başlayan Hollanda’da ve özellikle Amsterdam’da lale soğanları birçok bölgeye göre daha popüler bir hale geliyor. Hollandalı çiftçiler lale soğanından çiçek elde etmenin yollarını 1590’lu yılların sonuna doğru geliştiriyor. Çekirdekten yetişen laleler 12 yılda çiçeklenirken soğandan yetiştirilenler her yıl çiçek vermeye başlıyor.

Yılda sadece bir hafta çiçek veren lale uluslararası ticaretle aşırı zenginleşmeye başlayan Hollandalı zenginler için bir statü sembolü haline geliyor. Özellikle soğandan yetiştirilen lalelerde o zamanlar tespit edilemeyen bir hastalık başlayınca bazı lale türleri özel renklerde çiçeklenmeye başlıyor. Tarihi kaynaklara göre Viceroy ve Emperor tipi laleler Hollandalı elitler arasında oldukça popüler. Laleye olan bu ilgi 1630’lu yıllara kadar devam ediyor. Üretimi ve ticareti lisansla sınırlı olan lale soğanı üzerindeki koruyucu önlemler 1633 yılında kaldırılıyor. Bu tarihlerde bir lale soğanının 3,5 gram altına denk gelen bir fiyata sahip olduğu tahmin ediliyor. Ticaret sınırlarının kalkmasıyla 1634 yılından itibaren lale soğanı ticareti yapmak isteyen insanların sayısı artmaya başlıyor. Fiyatlar düzenli olarak artmaya devam etse de 1636 yılının son baharına kadar bir lale soğanı halen 5 gram altın seviyesine denk gelmeye devam ediyor.

Lale çılgınlığı başlıyor

Bu tarihten sonra ise çılgınlık olarak nitelendirilen olaylar silsilesi başlıyor. Lale soğanları ilk baharda çiçek açsa da aylar öncesinden bir vadeli işlem piyasası oluşmaya başlıyor. Zengin fakir çok sayıda insan altı sonra çiçek açacak laleler için satın alma kontratı düzenliyor. Lale soğanına yüksek fiyat ödemeyi taahhüt eden bir kişi daha sonra elindeki kontratı daha yüksek fiyata bir başkasına satmaya çalışıyor. Şubat ayına kadar devam eden bu vadeli kontrat alım satımı Amsterdam Lale Müzesi’nde yer alan verilere göre lale soğanı başına 200 gram altın seviyelerine kadar yükseliyor.

Haarlem bölgesindeki açık artırma kafelerinde dolaşan fiyatlar o dönem Amsterdam kanalında bir köşkün değerine kadar yükseliyor. Herkes fiyatların daha da yükseleceğine olan inançla borçlanarak lale soğanı almaya çalışıyor. Çılgınlığın son günü olarak kabul edilen 5 Şubat 1637 tarihindeki kayıtlara göre o gün 98 adet kontratlı satış gerçekleştirildi. O günden sonra ellerinde yüksek fiyatlı lale soğanı kontratı bulunan satıcılar ellerindeki kağıtları daha yüksek fiyata almaya hevesli birilerini bulamadı. Başlayan panik nedeniyle kontratların fiyatları bir gecede çakıldı başka bir ifadeyle lale soğanı balonu patlamış oldu. Lale soğanı yetiştiricileri 7 Şubat’ta ellerindeki ürünlerin kontrat sahipleri tarafından satın alınması işin meclise başvuru yaptı. Amsterdam meclisi Aralık 1633’ten önceki kontratların yerine getirilmesine ve bu tarihten sonraki kontratların ise yüzde 10 cayma bedeliyle iptal edilebileceğine karar verdi. Lale soğanı balonu böylece

1638 yılında bir önceki yılın talebine yetişmek isteyen üreticiler çok daha fazla lale ekimi gerçekleştirdi. 1637’deki balonun patlamasıyla lale soğanına olan talep de azaldı. Ortaya çıkan bu yeni arz fazlası fiyatların daha da düşmesiyle sonuçlandı.

Lale çılgınlığı balonunun etkileri

Tarihçi Anne Goldgar, ekonomist Earl Thompson’a göre ise lale çılgınlığı sanıldığı kadar büyük değildi. Thompson, söz konusu çılgınlığın sözleşmeye bağlı olduğu gerekçesiyle rasyonel olarak kabul edilmesi gerektiğini savunuyor. Anne Goldgar ise lale çılgınlığının sona ermesiyle ortaya çıkan hasarın çok fazla sayıda insanı etkilemediğini aktarıyor. Buna rağmen Goldgar’a göre Hollanda toplumu lale balonundan önemli dersler çıkardı.

Patladıktan 400 yıl sonra bile atıfta bulunulan lale çılgınlığı balonu sıklıkla açgözlülük, aşırılık, finansal çılgınlık örneği olarak anılıyor. Kriz sonraki yıllarda popüler kültürde kendine yer buldu. Hollandalı ressam gen. Jan Brueghel'in 1640'daki alegorik tablosu Lale Çılgınlığı'nın Hicvi'nde lale tüccarları aç gözlü maymunlara benzetilmişti. 2001'deki dotcom krizi, 2008'deki mortgage krizi ve 2022'deki kripto piyasalardaki NFT çılgınlığı gibi olaylarda hep piyasa aşırılığının örneği olarak hatırlatıldı. Yukarıda gösterilen fiyat grafiği her ekonomik krizin ardından yeniden popüler hale geldi.